COP26: De klimaattop van het ongelijke compromis

De doelstelling van 1.5°C is bevestigd

Op vlak van ambitie zijn er kleine overwinningen te tellen. Een van de voornaamste doelstellingen van COP26 was ervoor zorgen dat de 1,5°C-doelstelling overeind blijft en dat alle verbintenissen convergeren in de richting van een koolstofarme wereld tegen 2050. Dit is cruciaal want we zijn met de huidige klimaatengagementen onderweg naar een temperatuurstijging van ongeveer 2,4°C. En dit zijn de prognoses volgens de meest optimistische berekeningen.

Hierbij dragen de landen met de minste verantwoordelijkheid de zwaarste gevolgen. ‘Een temperatuurstijging met twee graden is een doodvonnis voor ons,’ zei de vertegenwoordiger van de eilandengroep de Malediven.

De doelstelling van 1.5°C werd in Glasgow bevestigd. Bovendien werden er striktere deadlines afgesproken. Overheden moeten in 2022, in plaats van pas in 2025, met ambitieuzere verbintenissen komen. Deze versnelling is cruciaal, en biedt een smalle opening om de opwarming onder de 1,5°C te houden. Maar de echte strijd wordt naar volgend jaar verplaatst.

Fossiele brandstoffen voor het eerst vermeld in het slotbesluit

Een historisch element in het slotbesluit van COP26 is de vermelding van subsidies voor fossiele brandstoffen, iets dat nog nooit gelukt is. De precieze formulering werd doorheen de onderhandelingen echter flink afgezwakt. In plaats van een totale uitfasering van alle fossiele brandstoffen, zien we een “vermindering” van “unabated coal”. In mensentaal betekent dit steenkool waarvan de uitstoot niet gecompenseerd kan worden door bijvoorbeeld koolstof opslagsystemen. Olie en gas werden hiervan uitgesloten. Ook op vlak van subsidies zien we een verwatering, waarin enkel een uitfasering van “inefficiënte” subsidies voor fossiele brandstoffen werd afgeklopt. De fossiele olifant in de kamer is eindelijk benoemd, maar biedt nog onvoldoende garanties. Zo valt het af te wachten welke juridische dubbelzinnigheid deze verwoording toelaat voor business as usual.

'Net-zero' engagementen zijn schijnoplossingen

Het regende in Glasgow ‘net-zero’ engagementen, die in de praktijk vooral ‘nep zero’ engagementen dreigen te zijn. Bij netto nul wordt ervan uitgegaan dat de emissies die we uitstoten, kunnen worden ‘gecompenseerd’ door ergens anders broeikasgassen uit de atmosfeer te halen, bijvoorbeeld door het aanplanten van bomen of de ondergrondse opslag van koolstof. De brede internationale klimaatbeweging sprak zich fel uit tegen deze schijnoplossingen, omdat ze de aandacht afleiden van de urgentie van de uitfasering van fossiele brandstoffen. En terecht: er is amper bewijs dat we met net zero scenario’s onze totale emissie uitstoot kunnen compenseren. Integendeel zelfs. Zo is er onvoldoende grond ter beschikking om al onze emissies uit de lucht te ‘halen’.

Vrees voor verdere landroof

Koolstofcompensaties schoten op de COP hun doel (ver) voorbij, en werden een rookgordijn voor het gebrek aan klimaatambitie van overheden en private actoren. Daarnaast is er de vrees dat deze zullen leiden tot verdere landroof en mensenrechtenschendingen. Er zijn tal van voorbeelden waarbij de plaatselijke bevolking beroofd werden van hun land, soms ook met geweld. In een studie van Oxfam uit 2011 wordt bijvoorbeeld geschat dat in Oeganda 22 500 mensen uit hun huizen zijn gezet bij de aanleg van houtplantages als koolstofstofcompensatie voor de UK.

Geen garanties voor de beloofde klimaatfinanciering

Glasgow moest een geloofwaardigheidstoets worden voor de belofte van de rijke landen om elk jaar 100 miljard euro aan nieuwe en additionele klimaatfinanciering te voorzien. Er gaapt een enorme financieringskloof tussen die belofte en de realisatie ervan. Bovendien wordt de financiering vaak gerecycleerd uit het budget voor ontwikkelingssamenwerking, en uitgegeven in de vorm van leningen, hetgeen de schuldencrisis in lage-inkomenslanden verergert. Tot teleurstelling van veel lage en midden-inkomenslanden kon niet precies worden afgesproken hoe deze achterstand zou worden ingehaald (het forum van kwetsbare landen vroeg bijvoorbeeld om 500 miljard voor de periode 2020-2024). Rijke landen worden alleen aangespoord om "de doelstelling van 100 miljard dollar met spoed en tot 2025 volledig uit te voeren". De schuldencrisis werd slechts “erkend”. Woorden van spijt en erkenning dichten echter de financieringskloof niet. Financiering is broodnodig om een degelijk klimaatbeleid te voeren. Het niet nakomen van de belofte en het gebrek aan concretere doelstellingen heeft de vertrouwensrelatie tussen historische uitstoters en klimaatkwetsbare landen sterk verzwakt.

Meer financiering voor 'klimaatadaptatie' in zicht

Er werd wel een doorbraak bereikt in de financiering voor klimaatadaptatie (het aanpassen aan de gevolgen van de klimaatcrisis, zoals droogte). Het Verdrag van Parijs sprak van een ‘evenwicht’ tussen mitigatie (de koolstofarme omslag maken om de opwarming te beperken) en adaptatie, maar tot op heden zetten rijke landen vooral in op mitigatie. Dit is geen toeval: in mitigatieprojecten (zoals hernieuwbare energie) valt geld te halen, terwijl adaptatie financieel minder interessant is. De eis voor een grotere focus op adaptatie was van enorm belang, want de gevolgen van de klimaatcrisis worden steeds heviger voelbaar.

In Glasgow spraken de rijke landen af dat de financiering voor adaptatie tegen 2025 zal worden verdubbeld ten opzichte van het niveau van 2019. Een verdubbeling is een vooruitgang, maar impliceert nog altijd een onevenredig evenwicht in het voordeel van mitigatie. Dat leidt er uiteindelijk toe dat er tegen 2025 een budget voor adaptatie zal zijn van 40 miljard dollar per jaar, wat volgens experts niet voldoende zal zijn om aan de groeiende nood te voldoen. Bovendien mogen we lage-inkomenslanden niet enkel zien als ‘ontvangers van klimaatfondsen’. Even belangrijk is dat lokale civiele actoren druk voeren op de overheid om een coherent klimaatbeleid te voeren. Er zijn namelijk dikwijls conflicten met het economisch beleid, dat gestoeld is op het aantrekken van publieke en private investeringen in extractieve sectoren zoals petroleum, olie en mijnbouw. Glasgow slaagt er niet in hieromtrent regels af te spreken.

Eerste financiële engagementen voor 'Loss and Damage' na klimaatrampen

Ondanks het gebrek aan inclusie slaagde de klimaatkwetsbare landen erin schade en verlies bovenaan de politieke agenda te plaatsen. Financiering voor schade (economische en menselijke kosten) en verlies (niet te herstellen verliezen, zoals mensenlevens) door klimaatrampen wordt al jaren onder de mat geveegd. Naast de zichtbaarheid, zagen we voor het eerst dat een aantal landen financiële engagementen op tafel legden. Het Waalse Gewest deed, na Schotland, een bijdrage van 1 miljoen euro. Dit is een goede eerste stap, maar klimaatkwetsbare landen hebben nood aan structurele financiering in plaats van ad hoc bijdragen.

Structureel fonds nog niet voor morgen

De G77 en China pleitten dan ook voor de oprichting van een specifiek en aanvullend financieringsmechanisme: ‘‘Loss and Damage Facility’.  Onder meer laaggelegen eilandstaten zoals de Marshalleilanden en Antiqua en Barbuda deden een felle oproep voor de oprichting van zo’n fonds omdat zij steeds meer kampen met dodelijke overstromingen ten gevolge van de stijgende zeespiegel. De rijke landen hebben dit voorstel geblokkeerd. Zij gingen enkel akkoord met beperkte financiering voor technische bijstand en het aangaan van een “dialoog”. In het licht van de eerdere niet-nagekomen financieringsbeloftes, is dit een mager compromis.

De evaluatie van de deelname van België aan COP26 is gemengd. Enerzijds staat de Belgische delegatie bekend om haar deskundigheid en ervaring in klimaatonderhandelingen, waarbij zij vaak ambitieuze standpunten verdedigt. Anderzijds staat dit beeld in schril contrast met het gebrek aan samenwerking tussen de verschillende regio’s, waardoor de ambitie van het nationale klimaatbeleid wordt ondermijnd. Ook dit jaar verliet België de COP zonder een duidelijk nationaal engagement inzake klimaatambitie en klimaatfinanciering. Hoewel de COP geen wettelijke termijn is om deze verbintenissen na te komen, is het een belangrijk moment voor de geloofwaardigheid op het internationale toneel. België heeft deze kans gemist. Het is daarom van cruciaal belang dat de onderhandelingen over de intra-Belgische verdeling van de klimaatdoelstellingen worden opgevoerd om snel tot een akkoord tussen de verschillende regio’s te komen. Dit vergt ook een radicale wijziging van de Vlaamse regering, die tot nu toe steeds een blokkerende rol speelde in de Belgische klimaatonderhandelingen.

Internationale klimaattoppen worden gekenmerkt door compromissen. Verschillende landen moeten samenwerken en een akkoord sluiten dat een evenwicht zoekt tussen ambitie én solidariteit. Bovendien zijn geopolitieke, economische, private en andere belangen altijd onderdeel van deze evenwichtsoefening. Binnen deze realiteit, boekten we toch enige vooruitgang: De 1,5°C overleefde op het nippertje, er is een versnelling ingezet, de fossiele olifant werd eindelijk benoemd, en de financiering voor klimaatadaptatie werd verdubbeld. Maar we kunnen niet anders dan pessimistisch zijn. Glasgow is de klimaattop van het ongelijke compromis, waarbij rechtvaardigheid het onderspit moest delven. De beloftes inzake de financieringskloof werden niet nagekomen, het regende valse klimaatoplossingen, er is geen structurele financiering voor schade en verlies, en belangrijke stemmen werden uitgesloten.

Langs de andere kant, zijn er ook redenen tot hoop. Hoop, omdat de eisen van de internationale klimaatbeweging stilaan grond vinden in internationale fora zoals COP26. Westerse landen leken het verzet van lage-inkomenslanden dit keer te hebben onderschat. Dit toont duidelijk aan dat coalitievorming en strijd voor internationale solidariteit loont. Klimaatrechtvaardigheid staat ontegensprekelijk bovenaan de politieke agenda. Maar we zijn er nog lang niet. Het is aan ons om te blijven druk zetten op onze overheden om verder te gaan, hun verantwoordelijkheid als historische uitstoters te erkennen en om te zetten naar daden.